Na terenie gminy Ryglice wielu ludzi posługuje się lokalną gwarą. Należy ona do grupy językowej Pogórza – np. na północ od Tarnowa występują już inne gwary. Grupa pogórzańska mieści się w obrębie dialektu małopolskiego. Jego podstawę stanowi dawne skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan w dorzeczu górnej Wisły między Pogórzem Karpackim, Górami Świętokrzyskimi i Puszczą Sandomierską skąd rozpowszechniały się w głąb kraju gwary małopolskie na skutek migracji. Mieszkańcy innych regionów Polski łatwo odróżniają ten dialekt po specyficznej wymowie (akcencie) i charakterystycznym słownictwie. Przykładowo dla mieszkańców Małopolski wyrażenie „idę na pole” tłumaczy się w innych regionach Polski na: „idę na dwór/podwórze/podwórz”.

Współcześnie dialekt małopolski jest bardzo zróżnicowany językowo. Stosunkowo dobrze zachowują się gwary góralskie. Cieszą się one znacznym prestiżem – w niektórych sytuacjach komunikacyjnych stanowią nawet równorzędny wariant języka polskiego. Są również takie regiony Małopolski, gdzie gwara bywa oceniana jako „gorsza” odmiana polszczyzny, jest lekceważona i wyśmiewana, a jej użytkownicy usiłują się pozbyć cech gwarowych. Dotyczy to zwłaszcza gwar w okolicach wielkich miast, gdzie zachowały się one słabiej, a więc okolic Krakowa, Tarnowa, Kielc, Częstochowy.

W miejscowościach gminy Ryglice występuje szereg cech dialektu małopolskiego. Duża część z nich przedstawiona jest poniżej.

– Jedną z najbardziej znanych cech jest tzw. mazurzenie, czyli zastąpienie głosek sz, ż na s, z  (ś, ź): syja (szyja), zaba (żaba), straśnie (strasznie), śklonka (szklanka), gornusek (garnuszek), śpitol (szpital), śly (szli), śprychy (szprychy), ziobro (żebro), droźnić (drażnić), śtyry (cztery), sceko (szczeka).

– Udźwięcznienia międzywyrazowe: kłod-leci (kot leci), nióześ (niosłeś).

– Zachowanie samogłosek pochylonych (ścieśnionych) á, é, í, ý jako odrębnych dźwięków: tako trowa (taka trawa), jo godołem (ja gadałem), spoluły (spaliły), buł (był), copka (czapka), brzyg rzyki (brzeg rzeki), śnig (śnieg), bida (bieda), śpiwka (śpiewka), syr (ser), kłobuła (kobyła), dys/dysc (deszcz), downi (dawniej), lepi (lepiej), w nasy wsi (w naszej wsi), u swoi siostry (u swojej siostry).

– Wymowa staropolskich grup np. źř jako źr: uźroł (ujrzał), doźralało (dojrzało).

– Podwajanie głosek: w leście (w lesie), do lasca (do lasu), błosco (boso).

– Tendencja do uproszczeń: szczała (strzała), czy (czy i trzy), kłaś (kłaść), slyś (zleźć), garło (gardło), puzek (płużek), połnie (południe), krzesny (chrzestny), ziorko (ziarnko), naumyśnie (naumyślnie), maśnicka (maślniczka), lo/do mnie (dla mnie), dzie (gdzie), dziesik (gdzieś), zogówek (zagłówek), gupi (głupi), suchać (słuchać), puno (ponoć), zimioki (ziemniaki), weźnie (weźmie), zloz (zlazł).

– Zanik zwarcia ń, które kończy sylabę, np. pajski (pański), siej (sień), bajka (bańka), kłojmi (końmi), ciejsy (cieńszy).

– Labializacja (zaokrąglenie warg) samogłoski o: łociec (ojciec), kłot (kot), błok (bok).

– Prejotacja (poprzedzenie przez „j”) samogłosek a, e, i: np. jinacy (inaczej), janioł (anioł), jEwka (Ewka), jaz (aż).

– Zmiany barwy samogłosek o, e przed spółgłoskami półotwartymi: kónory (konary), kómłora (komora, komar), pómłogać (pomagać).

– Przejście samogłosek a, e w grupie –aj/–ej w samogłoskę –e/–i/–y: suchejcie sie (słuchajcie się), godej (gadaj), cekej (czekaj), śpiwej (śpiewaj), późni (później), głorzy (gorzej), lency (lżej), w ty (w tej), w nasy (w naszej), przy taki ładny młody porze (przy takiej ładnej młodej parze), koło dwunosty (koło dwunastej), do Zalasowy (do Zalasowej).

– Dodane, ruchome „e” w przyimkach i przedrostkach w, z: we włodzie (w wodzie), zesunąć( zsunąć).

– Przegłos „e” po spółgłoskach: wieze (wiozę), mietła (miotła), niesły (niosły).

– Przejście niektórych eł w oł: pudołko (pudełko), kukiołka (kukiełka), a także w niektórych formach w wygłosie w ół (uł): chłodziuł (chodził), robiuł (robił).

– Z zakresu koniugacji wymienić można pomijanie przyrostka –nę/i oraz końcówki –ła w niektórych formach czasowników: ciągła (ciągnęła), krzykly (krzyknęli), ciąg  (ciągnij), siedzia (siedziała).

– Inne zjawiska w koniugacji: jechalymy (jechaliśmy), chodziłymy (chodziłyśmy), gwizdom (gwiżdżę), lubioł (lubił).

– W zakresie deklinacji występuje np. inny rodzaj niż w polszczyźnie ogólnej niektórych rzeczowników: lytra (litr), krawatka (krawat), beretka (beret), samłogona (samogon), głorąc (gorąco).

– W słowotwórstwie występują przysłówki i zaimki z przyrostkami –ik, –ok, np. tutok, tamok, hawok, dzisiok, hajnok, cosik, ktosik, dziesik, jakiesik, któresik; zaimki nieokreślone: chłojco, chłoćjak.

– Przedrostek noj– w stopniu najwyższym przymiotników i przysłówków: nojmłodso (najmłodsza), nojstarsy (najstarszy), nojzdrowse (najzdrowsze).

– Bezokolicznik czasowników z przyrostkiem –ować odpowiadający ogólnopolskiemu –iwać/–ywać: pokazować (pokazywać), podskakować (podskakiwać).

– Zachowanie form typu: ciele, prosie zamiast: cielak, prosiak.

– Twarda wymowa l: lypa (lipa), lyst (list), siedziely (siedzieli), do Ryglyc (do Ryglic).

– Zamiana głosek: gorcka (garnka), swyseć (słyszeć).

– Występują także słowa, które w języku ogólnopolskim brzmią inaczej: ino (tylko), lytry (drabiny w wozie), byk (buhaj), płolownik (myśliwy), uchloł (ugryzł), pies chlo (pies je), gady (zwierzęta), płole (podwórze).

Lokalna gwara jest wewnętrznie dość zróżnicowana, różny jest także jej stan zachowania. Starsi ludzie używają słów i wyrażeń, którymi nie posługują się już młodsze pokolenia np. ciężko usłyszeć wśród młodzieży takie słowa jak „jaz”, „janioł”. W poszczególnych miejscowościach gminy Ryglice występują wspólne elementy językowe a także drobne różnice. Więcej gwary zachowało się we wschodniej części gminy np. w Lubczy, Woli Lubeckiej niż w Ryglicach czy Zalasowej. Ciekawym zjawiskiem jest np. podwójny zapis nazwisk: Labak, Kłusek, Warchał, które w języku lokalnym brzmią tak samo jak: Labok, Kusek, Warchoł.

Każdy język zmienia się w ciągu dziejów. Zmieniają się także gwary lokalne. W ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat nastąpiła szybka ewolucja a nawet zanik gwar. Wpłynął na to komunizm poprzez niszczenie tradycji, ujednolicanie i uproszczenia języka. Współcześnie duże zmiany w językach gwarowych powoduje dostęp do szkolnictwa i literatury, presja środków przekazu, lansowane mody, duża migracja, oddziaływanie dużych miast.

W ostatnich latach obserwowana jest tendencja do regionalizacji, moda do podtrzymywania odrębności lokalnych, do promowania „małych ojczyzn”, która sprzyja zainteresowaniu również gwarą jako jednym z ważnych wyznaczników tożsamości lokalnej. W gminie Ryglice gwarę miejscową prezentują i pielęgnują przede wszystkim zespoły folklorystyczne nad którymi patronat sprawuje Ośrodek Kultury. Zespół „W Kuźni u Kowala” wydał ostatnio śpiewnik w którym zapisano teksty piosenek ludowych za pomocą lokalnej gwary.

J. Siemek

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł