Kapliczki i krzyże przydrożne
Z charakterem polskiej wsi sprzęgły się nierozdzielnie, wznoszone przy drogach, w polach i na bezludziu, kapliczki i krzyże. Dostrzegamy w nich wysokie walory artystyczne uprawniające nas do twierdzenia, że żaden naród nie stworzył w tej dziedzinie nic piękniejszego, co by harmonizowało lepiej z otaczającą przyrodą.
Spod omszonych daszków drewnianych, kamiennych albo blaszanych spoglądają na przechodnia świątki. Jedne są smutne, czarne na tle nieba, inne dumne, pełne majestatu. Jedne tkwią we wnękach ścian domów lub w ogrodach kwiecistych, inne w kruchtach kościelnych, na cmentarzach, a jeszcze inne przytwierdzone do drzew, skał albo obok drzew, samotnie i opuszczone w polu. Wiele z nich lśni jak perły przy drodze, na słupach, na kolumnach, we wnęce pniaka, na szczycie góry.
Wszystkie kapliczki i krzyże są bliskie człowiekowi tak jak przyroda, której dopowiedzeniem są właśnie te dzieła sztuki ludowej. Są wynikiem rodzimej ciesiołki, murarki, zdobnictwa i innych zawodów i umiejętności. Tysiące artystów ludowych tworzyło te dzieła długimi miesiącami, poświęcając swój czas i energie bezinteresownie. Wiele znaleźć tu można inwencji twórczej, pomysłowości, talentu. Należy się szacunek i uznanie tym często nieznanym nam już dziś twórcom.
Celem budowania kapliczek i krzyży jest kult religijny. To źródło ich bytu. Kapliczki i przydrożne krzyże są to rozsiane w krajobrazie polskim modlitwy ludu. Często proste, ale zarazem niezwykle urokliwe i piękne. Widoczny znak pobożnych serc- niezakopanych talentów. Stawia się krzyże cmentarne, w celu wspomożenia niewinnie zabitych, żołnierzy, krzyże pokutne, dziękczynne. Z krajobrazu da się odczytać wiara ludu polskiego: jest to wyznanie katolickie pieczołowicie pielęgnujące kult świętych w obrazach i figurach, w kapliczkach i krzyżach. Kraje protestanckie nie znają kapliczek, nie znają bowiem wizerunkowania tego, co święte. Krajobrazy ich nie są tak żywe, brakuje w nich czegoś, co łączy Boga ze światem materialnym poprzez mikroświat kapliczek. Cała Polska jest usiana krzyżami i kapliczkami. Ozdobiona jest miłością ludzi do Boga, prośbami, dziękczynieniami, radością, cierpieniem. Nie brakuje kapliczek w najbliższej okolicy. Jest ich tak dużo jak domów i rodzin, albo tyle co ludzi. To drugi świat żyjący obok naszego.
Stawia się przeróżne rodzaje krzyży i kapliczek. Krzyże czasem proste a czasem zdobione, kryte. Kapliczki mają postać małych płaskich skrzynek z obrazkiem świętego, "budek" z rzeźbioną postacią świętego, małych budynków na podobieństwo świątyni. Mogą być to kapliczki na słupach, kładzione naziemnie mniejsze lub większe świątynki. Często postać świętego stoi sama na kolumnie, z nakryciem lub bez.
Kapliczki zwracają uwagę wędrowców. Podróżnik zauważa ich wdzięk i nawet mimowolnie przystaje przy nich, ażeby posłuchać ich ciszy świętej. Zatrzymuje się przy nich, aby pomodlić się, zaczerpnąć duchowego oddechu, podziwiać ich osobliwe piękno. To miejsca wiary "prywatnej"- izdebka własnych refleksji, zamyśleń. To także miejsca otwarte dla innych, miejsca dla wielu. Modlą się przy nich okoliczni mieszkańcy przechodząc koło nich do pracy, do szkoły, w pole. Skupiają także przy sobie większe grupy ludzi, zgromadzenia liturgiczne Kościoła. Przykładów jest wiele: dni krzyżowe, majówki, dróżki kalwaryjskie, przeróżne procesje.
Kapliczki stają się niekiedy ogniskami zwyczajów. Miejscem spotkania się, składania święconego na Wielkanoc. Pod kapliczkami zdarza się dokonywać działań różnego typu. Wokół kapliczek zrodziły się legendy. W wielu miejscach w Polsce dokonywał się przy nich jakiś cud, niezwykłe zdarzenie. Na przykład w czasie jednej z wojen frasobliwy Chrystus błogosławił na wschodzie wojsko. Czci się miejsca, w których jakiś święty przebywał i coś się niezwykłego dokonało, np. święty Wojciech, Stanisław. Maryi, która odwiedziła dane miejsce stawiano kapliczki i świątynie np. w Gidlach. Kapliczki niosą czasem także pewne informacje historyczne, np. upamiętniają miejsce przebywania ważnych postaci, stawiane są w miejscu doniosłych wydarzeń historycznych. Kapliczki w świętym lub ważnym miejscu stawia się, ale często też uświęcają miejsce w którym są postawione. Drzewa, kamienie stają się święte, woda w źródle obok przynosi uzdrowienie. Przypomina to w jakiś sposób pogański kult obiektów przyrody, animizm, totemizm. Jest to jednak pobożność całkiem inna- czci się konkretnych świętych i Boga.
Warto zwrócić uwagę w swoim regionie na nowowybudowane kapliczki i postawione krzyże. W okolicy znajdują się także stare i zabytkowe tego typu sakralne obiekty. Jest ich wszędzie dużo. Na domach, przy drodze, w polu, w lesie. Niektóre wyjątkowo piękne. Inne niezwykle ważne- związane z legendami, z wydarzeniami historycznymi, cudowne. Związane są z wewnętrznym życiem, pragnieniami i wierzeniami ludzi. Każda kapliczka i krzyż jest dziełem ludowych artystów- rzeźbiarzy, malarzy, cieśli, murarzy, kowali. Wiele z nich potrzebuje konserwacji. Kapliczki są nieodłączną częścią krajobrazu polskiego, są szczytowym osiągnięciem sztuki ludowej. Są wyrazem szczerej wiary polskiego narodu.
J. Siemek